در این نوشتار، به بررسی یکی از بحور مختلف الارکان پرکاربرد در شعر فارسی، یعنی بحر سریع، می‌پردازیم. با نگاهی دقیق به ساختار، وزن و زحافات این بحر، به همراه نمونه‌هایی از اشعار نظامی، حافظ و سعدی، شما را با ظرایف و زیبایی‌های آن آشنا می‌کنیم. همچنین، به پرسش‌های رایج در مورد این بحر پاسخ داده و فایل صوتی ضرب عروضی ابیات را برای درک بهتر ارائه می‌دهیم.
ویدیوی این نوشته درباره بحر سریع
تعریف بحور مختلف الارکان
بحور مختلف الارکان بحوری هستند که هر کدام آن ها از دو یا سه بحر متحد الارکان هزج (=مفاعیلن)، رمل (=فاعلاتن)، رجز (=مستفعلن)، متقارب (=فعولن) و وزن بی نام مفعولات یا زحافات آن ها تشکیل می شود.
فاتحه فکرت و ختم سخن نام خدایست بر او ختم کن
آشنایی و یاد آوری کوتاه بحور مختلف الارکان
پر کاربردها
در نشست پیشین بحر خفیف را معرفی نمودیم و در نشست اکنون:
- خفیف(رمل+ رجز+ رمل«سه ¬بحر»)،
- سریع(رجز+ رجز+ مفعولات«سه بحر»)،
- مجتث(رجز+ رمل+ رجز+ رمل«دو بحر»)،
- مضارع(هزج+ رمل+ هزج+ رمل «دو بحر»)،
- مقتضب(مفعولات+ رجز+ مفعولات+ رجز «دو بحر»)،
- منسرح(رجز+ مفعولات+ رجز+ مفعولات «دو بحر»)
آغاز بحث:
2. سریع (رجز+ رجز+ مفعولات)،
مخزن الاسرار شاهکار جهانی نظامی گنجه، حدود 2000 بیت در این بحر سروده شده است.
بسامد: این بحر در دیوان حافظ 1 غزل و در غزلیات سعدی 9 غزل در 15 قصیده در قصاید ناصرخسرو هست.
به بیت زیر توجه کنید:
حلقه زن خانه به دوش توایم
چون در تو حلقه به گوش توایم
- وزن: مفتعلن مفتعلن فاعلن
- بحر: سریع مسدس مطوی مکشوف
- چرا سریع؟ (ساخت بیت حاصل ترکیب بحور رجز+ رجز+ وزن مفعولات است.)
- چرا مسدس؟ (چون بیت شش رکنی و مسدس یعنی شش رکنی است.)
- چرا مطوی؟ (حرف چهارم از وزن مستفعلن حذف می شود، مستعلن باقی می ماند و وزن زیبای مفتعلن را جایگزین آن می کنند. این تغییر مطوی نام دارد.)
- چرا مکشوف؟ ( حذف حروف 2 و 7 از وزن بی نام مفعولات که مفعلا(-U-) باقی می ماند و فاعلن(-U-) زیبا را جایگزین آن می نمایند. چنین تغییری در علم عروض که سبب تولید یک وزن یا زحاف می شود مکشوف نام دارد.)
چند نمونه بیت دیگر
از مخزن الاسرار نظامی
فاتحه فکرت و ختم سخن
نام خدایست بر او ختم کن
کیست درین درگه دیرپای
کو لمن الملک زند جز خدای
روضه ترکیب تو را حور از اوست
نرگس بینای ترا نور ازوست
تا کرمش در تتق نور بود
خار ز گل نی ز شکر دور بود
چون گهر عقد فلک دانه کرد
جعد شب از گرد عدم شانه کرد
نخل زبان را رطب نوش داد
در سخن را صدف گوش داد
از دیوان حافظ
هاتفی از گوشه میخانه دوش
گفت ببخشند گنه می بنوش
لطف الهی بکند کار خویش
مژده رحمت برساند سروش
این خرد خام به میخانه بر
تا می لعل آوردش خون به جوش
گرچه وصالش نه به کوشش دهند
هر قدر ای دل که توانی بکوش
لطف خدا بیشتر از جرم ماست
نکته سربسته چه دانی خموش
گوش من و حلقه گیسوی یار
روی من و خاک در می فروش
از غزلیات سعدی
ای نفس خرم باد صبا
از بر یار آمده ای مرحبا
قافله شب چه شنیدی ز صبح
مرغ سلیمان چه خبر از سبا
بر سر خشمست هنوز آن حریف
یا سخنی می رود اندر رضا
از در صلح آمده ای یا خلاف
با قدم خوف روم یا رجا
بار دگر گر به سر کوی دوست
بگذری ای پیک نسیم صبا
گو رمقی بیش نماند از ضعیف
چند کند صورت بی جان بقا
برای ضرب عروضی بیت های بالا، به فایل صوتی گوش فرا دهید.
منابع
- عروض سلسله جنبان شکوهمند ادب فارسی/ جلیل غدیری/ رشت / بلور
- فرهنگ اصطلاحات عروضی/ جلیل غدیری/ رشت/ بلور
- آموزش ضربی عروض/ جلیل غدیری/ رامسر/ نستعین/چاپ سوم
منابع بخش بسامد
- دیوان حافظ/ تصحیح عبدالرحیم خلخالی
- غزلیات سعدی/ تصحیح دکتر غلامحسین یوسفی
سپاس گزار معلم ها در مدارس و استادان عزیزم در دانشگاه خواهم ماند تا پاداش این قدرشناسی شاگردانه، سبب یادگیری بیشترمان شود.
ادامه بحث نشست آینده: 3. مجتث (رجز+ رمل+ رجز+ رمل)
- موسیقی متن: جناب استاد آرش احمدراجی
- تاریخ: بیست و سوم اسفند هزار و چهارصد و سه
- مطابق با سیزدهم مارس دو هزار و بیست و پنج
علاقه مندان به تهیه کتاب های زیر می توانند به سایت انتشارات نستعین به نشانی زیر مراجعه نمایند:
https://www.nastain.net
- آموزش ضربی عروض(چاپ نخستین)/ جلیل غدیری رامسر/ / نستعین/ 1390
- آموزش ضربی عروض(چاپ دوم) / جلیل غدیری/ رامسر/ نستعین/ 1391
- آموزش ضربی عروض(چاپ سوم) / جلیل غدیری/ رامسر / نستعین /1390
- فرهنگ اصطلاحات عروضی/ جلیل غدیری/رشت / بلور / 1389
- فرهنگ اصطلاحات قافیه/ جلیل غدیری/ بلور/رشت/1392
- عروض سلسله جنبان شکوهمند ادب فارسی/ جلیل غدیری/رشت /بلور / 1390
درود جناب دکتر حریری عزیز
با سپاس از مهرتان
امیدوارم علاقه مندان به علم عروض بتوانند از محتوی تولید شده بهره مند شوند. ناسپاسی هست اگر از شما برای تسهیلی که ایجاد می نمایید قدرشناسی نشود.
جلیل غدیری
دبیر بازنشسته رشته ادبیات فارسی
مدرس دانشگاه
سردبیر فصل نامه سمن(ان، جی، او) رامسر
بزرگوارید، استاد جلیل غدیری گرامی. با انتشار چنین نوشته های ارزنده ای پیرامون آموزش علم عروض در ادبیات فارسی، مطالب و درسهای آکادمی ما به مراتب کامل تر شده اند. بسیار سپاسگزار از زحمات شما.
با سپاس فراوان از استاد گرانقدر، جناب آقای جلیل غدیری گرامی، به خاطر تهیه و انتشار چنین مطالب ارزنده ای پیرامون زبان و ادبیات فارسی!