بحر مضارع یکی از بحور پرکاربرد و جذاب در علم عروض فارسی است که از ترکیب بحرهای هزج و رمل به وجود می‌آید. این بحر در اشعار شاعرانی چون حافظ، سعدی، ناصر خسرو و دیگر بزرگان ادب فارسی، جلوه‌ای خاص یافته است. در این مقاله با ساختار، وزن، ویژگی‌ها و نمونه‌هایی از اشعار در بحر مضارع آشنا می‌شویم.
ویدیوی این نوشته درباره بحر مضارع
بحور مختلف الارکان
3. بحر مضارع
تعریف
بحور مختلف الارکان، بحوری هستند که هر کدام آن ها از دو یا سه بحر متحد الارکان هزج (=مفاعیلن)، رمل (=فاعلاتن)، رجز (=مستفعلن)، متقارب (=فعولن) و وزن بی نام مفعولات یا زحافات آن ها تشکیل می شود.
دل دادمش به مژده و خجلت همی برم
زین نقد قلب خویش که کردم نثار دوست
پر کاربردها
- خفیف(رمل+ رجز+ رمل«سه ¬بحر»)،
- سریع(رجز+ رجز+ مفعولات«سه بحر»)،
- مجتث(رجز+ رمل+ رجز+ رمل«دو بحر»)،
- مضارع (هزج+ رمل+ هزج+ رمل «دو بحر»)،
- مقتضب(مفعولات+ رجز+ مفعولات+ رجز «دو بحر»)،
- منسرح(رجز+ مفعولات+ رجز+ مفعولات «دو بحر»)
نمونه بیت
دل دادمش به مژده و خجلت همی برم
زین نقد قلب خویش که کردم نثار دوست
- وزن: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلات
- بحر: مضارع مثمن اخرب مکفوف مقصور
- چرا مضارع؟ (ساخت بیت حاصل ترکیب بحور هزج+ رمل+ هزج+ رمل است.)
نکته: رکن اول و سوم وزن (مفعول، مفاعیل) از بحر هزج (مفاعیلن) و رکن دوم و چهارم وزن(فاعلات، فاعلات) از بحر رمل(فاعلاتن) است و با چنین ترکیب، بحر مضارع به دست می آید. (هزج+ رمل= مضارع)
- چرا مثمن؟ (چون بیت هشت رکنی است.)
- چرا اخرب؟ (چون از رکن مفاعیلن حرف 1 و 7 ساقط شد، فاعیل باقی ماند که مفعولُ زیبا به جای او نشست.) چرا مکفوف؟ (چون از رکن فاعلاتن و مفاعیلن فقط حرف آخر حذف شد و به ترتیب فاعلاتُ و مفاعیلُ باقی ماند که به هر دو مکفوف می گویند.)
- چرا مقصور؟ (چون از رکن فاعلاتن علاوه بر حذف حرف آخر، حرف ماقبل آن نیز ساکن شد و فاعلاتْ باقی ماند که به آن مقصور می گویند.)
نکته: معرفی دو بحر از بحور مختلف الارکان پرکاربرد مقتضب و منسرح شماره 5 و 6 باقی مانده است.
نکته: دیوان شعری که همه ابیات آن در بحر مضارع باشد وجود ندارد و به عنوان بحر محبوب شاعران بزرگی چون سعدی و حافظ و… از آن بهره گرفته شد.
بسامد: این بحر در دیوان حافظ 101 غزل و در غزلیات سعدی 82 غزل و از قصاید ناصرخسرو 39 قصیده در این بحر سروده شده است.
از دیوان حافظ
زان یار دلنوازم شکریست با شکایت
گر نکته دان عشقی بشنو تو این حکایت
بی مزد بود و منت هر خدمتی که کردم
یارب مباد کس را مخدوم بی عنایت
رندان تشنه لب را آبی نمی دهد کس
گویی ولی شناسان رفتند از این ولایت
در زلف چون کمندش ای دل مپیچ کانجا
سرها بریده بینی بی جرم و بی جنایت
چشمت به غمزه ما را خون خورد و می پسندی
جانا روا نباشد خونریز را حمایت
در این شب سیاهم گم گشت راه مقصود
از گوشه ای برون آی ای کوکب هدایت
از هر طرف که رفتم جز وحشتم نیفزود
زنهار از این بیابان وین راه بی نهایت
ای آفتاب خوبان می جوشد اندرونم
یک ساعتم بگنجان در سایه عنایت
این راه را صورت کجا توان بست
کش صد هزار منزل بیش است در بدایت
هر چند بردی آبم روی از درت نتابم
جور از حبیب خوشتر کز مدعی رعایت
عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ
قرآن ز بر بخوانی با چارده روایت
نیز از حافظ
آن پیک نامور که رسید از دیار دوست
آورد حرز جان ز خط مشکبار دوست
خوش می دهد نشان جلال و جمال یار
خوش می کند حکایت عز و وقار دوست
دل دادمش به مژده و خجلت همی برم
زین نقد قلب خویش که کردم نثار دوست
شکر خدا که از مدد بخت کار ساز
بر حسب آرزوست همه کار و بار دوست
سیر سپهر و دور قمر را چه اختیار
در گردشند بر حسب اختیار دوست
گر باد فتنه هر دو جهان را به هم زند
ما و چشم چراغ و ره انتظار دوست
کحل الجواهری به من آر ای نسیم صبح
زان خاک نیک بخت که شد رهگذار دوست
ماییم و آستانه عشق و سر نیاز
تا خواب خوش که را برد اندر کنار دوست
دشمن به قصد حافظ اگر دم زند چه باک
منت خدای را که نیم شرمسار دوست
ضرب عروضی بحر مضارع
به فایل صوتی که حاوی صدای وزن زیبای مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن است گوش فرا دهید.
شاعرانی که از بحر مضارع بهره بردند
ناصرخسرو قبادیانی، منوچهری دامغانی، عبید زاکانی، حافظ شیرازی، هلالی جغتایی، صائب تبریزی، فروغی بسطامی، عماد خراسانی، صفیر اصفهانی، پروین اعتصامی، نادر نادرپور و رهی معیری
منابع
- عروض سلسله جنبان شکوهمند ادب فارسی/ جلیل غدیری/ رشت / بلور
- فرهنگ اصطلاحات عروضی/ جلیل غدیری/ رشت/ بلور
- آموزش ضربی عروض/ جلیل غدیری/ رامسر/ نستعین/چاپ اول
- آموزش ضربی عروض/ جلیل غدیری/ رامسر/ نستعین/چاپ دوم
- آموزش ضربی عروض/ جلیل غدیری/ رامسر/ نستعین/چاپ سوم
منابع بخش بسامد
- دیوان حافظ/ تصحیح عبدالرحیم خلخالی
- غزلیات سعدی / تصحیح دکتر غلامحسین یوسفی
- قصاید ناصرخسرو/ نسخه سید نصرالله تقوی
سپاس گزار آنانی که به ما آموختند؛ چه آنانی که سفر کردند و در سایه معنوی آنانیم و چه آنانی که هم چنان سایه سار وجودشان، مشعلی در مقابل تیرگی جهل هست.
برای تهیه هر کدام از کتاب های زیر که به قلم این جانب است می توانید به وب سایت انتشارات نستعین به نشانی زیر مراجعه نمایید.
https://www.nastain.net
- آموزش ضربی عروض(چاپ نخستین)/ جلیل غدیری/ رامسر/ نستعین/ 1390- موجود است
- آموزش ضربی عروض(چاپ دوم) / جلیل غدیری/ رامسر/ نستعین/ 1391- موجود است
- آموزش ضربی عروض(چاپ سوم) / جلیل غدیری/ رامسر / نستعین /1390- موجود است
- فرهنگ اصطلاحات عروضی/ جلیل غدیری/ رشت / بلور / 1389- موجود است
- فرهنگ اصطلاحات قافیه/ جلیل غدیری/ رشت/ بلور /1392- موجود است
- عروض سلسله جنبان شکوهمند ادب فارسی/ جلیل غدیری/رشت /بلور / 1390
- فرهنگ گویش رامسری/ جلیل غدیری/ تهران/ راه ابریشم/- موجود است 1386
- فرهنگ هفت پیکر/ جلیل غدیری/ رشت/ فرهنگ ایلیا/ 1388- موجود است
- کاروان حله(فارسی عمومی دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی)/ رشت/ بلور/ 1390- موجود است
- قرابت معنایی/ جلیل غدیری/ رامسر/ نستعین/ 1398- موجود است
- امیر شهید سرلشکر خلبان حسین خلعت بری مکرم/ جلیل غدیری/ تهران/ رسانش نوین/ 1396
- فرهنگ ده جلدی گویش رامسری/ در دست تالیف
- پرنیان هفت رنگ/ در دست تالیف
موضوع بحث نشست آینده
5. بحر مقتضب (مفعولات+ رجز+ مفعولات+ رجز «دو بحر»)،
- موسیقی متن: استاد آرش احمدراجی
- تاریخ: دهم فروردین هزار و چهارصد و چهار، نوروز 1404
- مطابق با سی ام مارس دو هزار و بیست و پنج
درود فراوان بر استاد جلیل غدیری بزرگوار و سپاس ویژه بابت تهیه و انتشار این نوشته ارزشمند درباره آموزش بحر مضارع در علم عروض.