بحور مختلف الارکان در عروض فارسی ترکیبی از دو یا سه بحر متحد الارکان مانند رمل، رجز و متقارب هستند. این بحور در شعر سنتی و نو به کار می‌روند و نقش مهمی در غنای ادبیات فارسی دارند. در این مقاله، به بررسی بحر خفیف، یکی از پرکاربردترین بحور مختلف الارکان، می‌پردازیم و ویژگی‌های آن را با نمونه‌هایی از اشعار کلاسیک فارسی بررسی خواهیم کرد.
ویدیوی بحر مختلف الارکان در عروض فارسی
بحور مختلف الارکان
1.بحرخفیف
هر دیوان یا مجموعه شعر بر وزن و بحر خاصی سروده شده است و هر کدام از بحرها، ویژه بیان نوع خاصی از مفاهیم است. مثلا برای بیان موضوعات حماسی شاهنامه فردوسی، برای بیان موضوعات اخلاقی بوستان سعدی و برای بیان موضوعات فلسفی و معنوی اسکندر نامه نظامی، بحر متقارب (فعولن) و برای محتوی مثنوی معنوی مولانا، بحر رمل (فاعلاتن) برگزیده شد.
این گزینش ها نشان دهنده ویژگی و ظرفیت هر بحر است. با فراگیری علم عروض می توانیم از این زاویه نیز به دیدگاه های بزرگان ادب فارسی بپردازیم.
یکی از دلایلی که زبان فارسی دستخوش دگرگونی و تغییر نشد وجود شاهنامه فردوسی و نیز آثار فاخر دیگر ادب فارسی با ویژگی یاد شده است. بکوشیم تا از دیدگاه وزن عروضی نیز با زبان فردوسی و دیگر شاعران بیشتر آشنا شویم و این حلقه اتصال فرهنگی را پربارتر به نسل های آینده بسپاریم.
تعریف بحور مختلف الارکان
بحور مختلف الارکان بحوری هستند که هر کدام آن ها از دو یا سه بحر متحد الارکان هزج (=مفاعیلن)، رمل (=فاعلاتن)، رجز (=مستفعلن)، متقارب (=فعولن) یا زحافات آن ها تشکیل می شود. نیک است بدانیم که بحور مختلف الارکان، مربوط به شعرهای سنتی و شعر نو است و انواع دیگر شعر نظیر شعر سپید، طرح، حجم، هایکو و پریسکه و… از وزن و بحر پیروی نمی کنند.
آشنایی و یادآوری کوتاه بحور مختلف الارکان
پر کاربردها:
1.خفیف (رمل+ رجز+ رمل«سه ¬بحر»)، 2.سریع (رجز+ رجز+ مفعولات«سه بحر»)، 3.مجتث (رجز+ رمل+ رجز+ رمل«دو بحر»)، 4.مضارع (هزج+ رمل+ هزج+ رمل «دو بحر»)، 5.مقتضب (مفعولات+ رجز+ مفعولات+ رجز «دو بحر»)، 6.منسرح (رجز+ مفعولات+ رجز+ مفعولات «دو بحر»)
کم کاربردها:
7.بسیط (رجز+ وافر+ رجز+ وافر «دو بحر»)، 8.جدید (رمل+ رمل+ رجز«سه ¬بحر»)، 9.طویل (متقارب+ هزج+ متقارب+ هزج «دو بحر»)، 10.قریب (هزج+ هزج+ رمل«سه ¬بحر»)، 11.مدید (رمل، وافر+ رمل، وافر «دو بحر»)، 12.مشاکل (رمل، هزج+ هزج«سه ¬بحر»)
نکته: در بحرهای های چهار رکنی مختلف الارکان ردیف های 7 و 9 و 11 دو بحر تکرار می شود بقیه سه رکنی بدون تکرار هستند.
نکته: در آغاز فراگیری علم عروض، نیازی به یادگیری بحور مختلف الارکان کم کاربرد نیست.
آغاز بحث:
این نشست معرفی بحر نخستین از بحور مختلف الارکان پرکاربرد
1.بحر خفیف (1.رمل+ 2.رجز+ 3.رمل)
این بحر سه رکنی است.
شاهکارهایی که تمام ابیاتشان در این بحر سروده شده اند:
- کتاب هفت پیکر، شاهکار جهانی نظامی گنجه ای حدود 5000 بیت
- کتاب حدیقه الحقیقه از بنیانگذار عرفان ایرانی – سنایی- حدود 10000 بیت
- بسامد: در دیوان حافظ فقط 8 غزل، در غزلیات سعدی فقط 36 غزل و در قصاید ناصر خسرو 12 قصیده در این بحر سروده شده است.
به بیت زیر توجه کنید:
روز و شب سالکان راه تواند
سفته گوشان بارگاه تواند
- وزن: فاعلاتن مفاعلن فعلن
- بحر: خفیف مسدس مخبون محذوف
- خفیف (چون ساخت بیت حاصل ترکیب بحور رمل+ رجز+ رمل است.)
- مسدس (چون بیت شش رکنی است.)
- مخبون (حذف حرف دوم از رکن مستفعلن، مستعلن باقی می ماند و به جای آن مفاعلن زیبا را به کار می برند.) محذوف (با حذف حروف دوم و ششم و هفتم از رکن فاعلاتن، فعلا باقی می ماند و معادل زیبای فعلن را به جای آن می آورند.)
چند نمونه بیت دیگر
از هفت پیکر
چون به تثلیث مشتری و زحل
شاه انجم ز حوت شد به حملسبزه خضروش جوانی یافت
چشمه آب زندگانی یافت
از حدیقه الحقیقه
ابلهی دید اشتری به چرا
گفت نقشت همه کژ است چرا
گفت اشتر کاندرین پیکار
عیب نقاش می کنی هش دار
در کژی ام مکن به نقش نگاه
تو ز من راه راست رفتن خواه
ضرب عروضی بیت های بالا
به فایل صوتی گوش فرا دهید.
منابع
- عروض سلسله جنبان شکوهمند ادب فارسی / جلیل غدیری / رشت / انتشارات بلور
- فرهنگ اصطلاحات عروضی / جلیل غدیری / رشت / انتشارات بلور
- آموزش ضربی عروض / جلیل غدیری / رامسر/ انتشارات نستعین / چاپ سوم
- فرهنگ هفت پیکر / جلیل غدیری / رشت / انتشارات فرهنگ ایلیا
منابع بخش بسامد
- دیوان حافظ / تصحیح عبدالرحیم خلخالی
- غزلیات سعدی / تصحیح دکتر غلامحسین یوسفی
- قصاید ناصرخسرو / نسخه سید نصرالله تقوی
سپاس
ناسپاسی است که از آنان که به ما آموختند یادی نشود. در بخش آموزش علم عروض، نخستین آن جناب استاد سید مهدی معافی مدنی در دانشگاه تربیت معلم و سپس زنده یاد جناب استاد غلامرضا رحمدل در گیلان که عشق به آموختن را میراث نهادند.
ادامه بحث نشست آینده: 2.سریع (رجز+ رجز+ مفعولات«سه بحر»)،
موسیقی متن: استاد کیهان کلهر
تاریخ: 5 اسفند 1403
علاقه مندان به تهیه کتاب آموزش عروض سنتی و عروض ضربی می توانند به سایت انتشارات نستعین مراجعه نمایند:
www.nastain.net
درودتان جناب دکتر حریری عزیز
بسیار سپاس از مهرتان
امیدوارم با یاری شما، مخاطبان موضوع عروض شعر فارسی بتوانند به مطالب ارائه شده دسترسی پیدا نمایند.
نیز بتوانیم از این راه با ارائه علوم ادبی دیگر از جمله علم بیان، بدیع، معانی، سبک شناسی شعر و نثر و آشنایی با منابع ادبی مخاطبان را بیشتر با گستره عظیم ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی وآشنا نماییم.
با کمک و لطف شما استاد ارجمند و با کمال میل، آماده هستم در این زمینه، هر کاری که بتوانم انجام دهم. پیشاپیش از لطف و همکاری شما سپاسگزارم.
با سپاس فراوان از استاد جلیل غدیری بزرگوار بابت تهیه و انتشار این پست درباره بحور مختلف الارکان در علم عروض.