بحر مجتث یکی از بحور مختلف الارکان در عروض فارسی است که از ترکیب دو بحر رجز و رمل شکل گرفته است. این بحر با وزن عروضی «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن» در اشعار بزرگان ادب فارسی مانند حافظ، سعدی و ناصرخسرو کاربرد فراوان دارد. در این نوشته، به بررسی ویژگی‌های وزنی، ترکیبات عروضی و نمونه‌هایی از اشعار سروده شده در این بحر خواهیم پرداخت.
ویدیوی آشنایی با بحر مجتث
بحور مختلف الارکان
3. بحر مجتث
تعریف
بحور مختلف الارکان، بحوری هستند که هر کدام آن ها از دو یا سه بحر متحد الارکان هزج (=مفاعیلن)، رمل (=فاعلاتن)، رجز (=مستفعلن)، متقارب (=فعولن) و وزن بی نام مفعولات یا زحافات آن ها تشکیل می شود.
سَلِ المَصانِعَ رَکْباً تَهیمُ فِی الْفَلَواتی
تو قدر آب چه دانی که در کنار فراتی
پر کاربردها
در نشست پیشین بحر خفیف را معرفی نمودیم و در نشست اکنون:
- خفیف (رمل+ رجز+ رمل«سه ¬بحر»)،
- سریع (رجز+ رجز+ مفعولات«سه بحر»)،
- مجتث (رجز+ رمل+ رجز+ رمل«دو بحر»)،
- مضارع (هزج+ رمل+ هزج+ رمل «دو بحر»)،
- مقتضب (مفعولات+ رجز+ مفعولات+ رجز «دو بحر»)،
- منسرح (رجز+ مفعولات+ رجز+ مفعولات «دو بحر»)
معرفی سه بحر از بحور مختلف الارکان پرکاربرد باقی مانده است.
آغاز بحث
3. بحر مجتث (رجز+ رمل+ رجز+ رمل«دو بحر»)،
بسامد: این بحر در دیوان حافظ، 122 غزل و در غزلیات سعدی، 117 غزل در قصاید ناصرخسرو، 15 قصیده در این بحر سروده شده است.
نثار روی تو هر برگ گل که در چمنست
فدای قد تو هر سرو بن که بر لب جوست
- وزن: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن
- بحر: مجتث مثمن مخبون محذوف
- چرا مجتث؟ (چون ساخت بیت حاصل ترکیب بحور رجز+ رمل+ رجز+ رمل است.)
- چرا مثمن؟ (چون هر مصرع، چهار رکن و بیت هشت رکنی است.)
- چرا مخبون؟ اگر از رکن مستفعلن (بحر رجز)، حرف دوم اسقاط«حذف» شود، متفعلن (-U-U) باقی می ماند که مفاعلن (-U-U) زیبا را جایگزین آن می نمایند و چنین تغییر در رکن مستفعلن، مخبون نام دارد.)
- چرا محذوف؟ اگر دو حرف آخر رکن فاعلاتن حذف شود، فاعلا باقی می ماند. (فاعلاتن= فاعلا) این دگرگونی را محذوف می نامند.
حاصل جمع مخبون (حذف حرف دوم) و محذوف (حذف دو حرف آخر) فعلا (-UU) است که فَعَلُن (-UU) را جایگزین آن می نمایند.
نکته: بنابراین رکن فَعَلُنْ دارای دو تغییر به این شرح است:
- حذف حرف دوم از رکن فاعلاتن: فعلاتن«مخبون»
- حذف دو حرف پایانی از رکن فاعلاتن: فاعلا«محذوف»
نکته: اگر رکنی در وزن شعری تکرار شود فقط یک بار نام آن را می نویسند. مثلا در رکن های بیت بالا هم فعلاتن، مخبون است هم فعلن اما ما یک بار نوشتیم مخبون.
چند نمونه بیت دیگر
از سعدی شیرازی
سَلِ المَصانِعَ رَکْباً تَهیمُ فِی الْفَلَواتی
تو قدر آب چه دانی که در کنار فراتی
شبم به روی تو روز و دیده ها به تو روشن
و ان هجرت سواءُ عشیتی و غداتی
اگرچه دیر بماندم امید برنگرفتم
مضی الزمان و قلبی یقول انک آتی
نه پنج روزه عمرست عشق روی تو ما را
وجدت رائحه الود ان شممت رفاتی
از حافظ شیرازی
سر ارادت ما و آستان حضرت دوست
که هر چه بر سر ما می رود ارادت اوست
نظیر دوست ندیدم اگرچه از مه و مهر
نهادم آینه ها در مقابل رخ دوست
صبا ز حال دل تنگ من چه شرح دهد
که چون شکنج ورق های غنچه تو بر تو ست
نه من سبوکش این دیر رندسوزم و بس
بسا سرا که در این کارخانه سنگ و سبوست
از ناصر خسرو
سلام کن ز من ای باد مر خراسان را
مر اهل فضل و خرد را نه عام نادان را
خبر بیاور ازیشان به من چو داده بوی
ز حال من به حقیقت خبر مر ایشان را
بگویشان که جهان سرو من چو چنبر کرد
به مکر خویش و خود این است کار گیهان را
نگر که تان نکند غره عهد و پیمانش
که او وفا نکند هیچ عهد و پیمان را
ضرب عروضی بحر مجتث
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن
به فایل صوتی گوش فرا دهید.
منابع
- عروض سلسله جنبان شکوهمند ادب فارسی/ جلیل غدیری/ رشت / بلور
- فرهنگ اصطلاحات عروضی/ جلیل غدیری/ رشت/ بلور
- آموزش ضربی عروض/ جلیل غدیری/ رامسر/ نستعین/چاپ سوم
منابع بخش بسامد
- دیوان حافظ/ تصحیح عبدالرحیم خلخالی
- غزلیات سعدی / تصحیح دکتر غلامحسین یوسفی
- قصاید ناصرخسرو/ نسخه سید نصرالله تقوی
سپاس گزار معلم ها و استادان دانشگاه خواهیم ماند تا پاداش این قدرشناسی شاگردانه، سبب یادگیری بیشترمان شود.
در بحث نشست آینده:
4.مضارع (هزج+ رمل+ هزج+ رمل «دو بحر»)،
تاریخ: اول فروردین هزار و چهارصد و چهار، نوروز 1404
مطابق با بیست و یکم مارس دو هزار و بیست و پنج
آثار عرضه شده در سایت زیر به قلم این جانب:
https://www.nastain.net
- آموزش ضربی عروض (چاپ نخستین)/ جلیل غدیری/ رامسر/ نستعین/ 1390
- آموزش ضربی عروض (چاپ دوم) / جلیل غدیری/ رامسر/ نستعین/ 1391
- آموزش ضربی عروض (چاپ سوم) / جلیل غدیری/ رامسر / نستعین /1390
- فرهنگ اصطلاحات عروضی/ جلیل غدیری/ رشت / بلور / 1389
- فرهنگ اصطلاحات قافیه/ جلیل غدیری/ رشت/ بلور /1392
- عروض سلسله جنبان شکوهمند ادب فارسی/ جلیل غدیری/رشت /بلور / 1390
- فرهنگ گویش رامسری/ جلیل غدیری/ تهران/ راه ابریشم/1386
- فرهنگ هفت پیکر/ جلیل غدیری/ رشت/ فرهنگ ایلیا/ 1388
- کاروان حله (فارسی عمومی دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی)/ رشت/ بلور/ 1390
- قرابت معنایی/ جلیل غدیری/ رامسر/ نستعین/ 1398
- امیر شهید سرلشکر خلبان حسین خلعت بری مکرم/ جلیل غدیری/ تهران/ رسانش نوین/ 1396
- فرهنگ ده جلدی گویش رامسری/ در دست تالیف
- پرنیان هفت رنگ/ در دست تالیف
درود جناب دکتر حریری عزیز
با سپاس از لطفتان در انشتار پست بحر مجتث
امیدوارم مخاطبین بحث عروض بتوانند از ارائه کنونی لذت ببرند.
با احترام
جلیل غدیری
مدرس دانشگاه