آشنایی با بحور عروضی و وزن شعر در ادبیات فارسی

در این مقاله، به بررسی بحور عروضی و وزن شعر فارسی پرداخته می‌شود. هدف این است که با معرفی و تشریح انواع بحور و نحوه‌ی تقطیع هجاها، علاقه‌مندان به شعر و ادبیات فارسی با مبانی عروض سنتی و نوین آشنا شوند. این مطالب با ارائه مثال‌هایی از آثار بزرگانی همچون حکیم فردوسی تکمیل می‌شود تا خوانندگان به درکی عمیق‌تر از موسیقی شعر دست یابند.

ویدیوی این نوشته درباره بحور عروضی و وزن شعر

گام نخست: بحور عروضی چیست؟

در شعر و ادبیات فارسی، هر بیتی دارای وزن و هر وزنی نامی دارد که بحر خوانده می شود. این که هر وزن چه نامی دارد موضوعی است که در نشست کنونی بدان می پردازیم. در پاسخ به این پرسش، ابتدا مثالی می آوریم:

چو عاشق می شدم گفتم که بردم گوهر مقصود

ندانستم که این دریا چه موج خون فشان دارد

• وزن: مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
• بحر: هزج مثمن سالم

برای روشن شدن دامنه این بحث، بر آن شدم تا زمینه فراگیری عروض سنتی را برای علاقه مندان فراهم نمایم. البته شایسته است تا در نشست های آینده در مورد عروض نوین، از کتاب «آموزش ضربی عروض» به قلم این جانب، جلیل غدیری، که در «انتشارات نستعین» به چاپ رسانده ام و مبتنی بر تولید صدای معادل هر وزن و بحر است آموزش داده شود. این کتاب از طریق وب سایت انتشارات نستعین به نشانی www.nastain.net در دسترس علاقه مندان قرار دارد.

انواع بحور عروضی

در عروض مبتنی بر نظر خلیل بن احمد فراهیدی، شمس قیس رازی و خواجه نصیرالدین توسی دو نوع بحر داریم:

الف: بحور متحد الارکان

یعنی بحوری که وزن به کار رفته در آنها از یک بحر و به صورت سالم (مانند: مستفعلن) یا به صورت مزاحف (شکل تغییر یافته مستفعلن نظیر: مفاعلن) تکرار می شود:

او می رود دامن کشان من زهر تنهایی چشان

دیگر مپرس از من نشان کز دل نشانم می رود

• وزن: مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن
• بحر: بحر رجز مثمن سالم

ب: بحور مختلف الارکان

یعنی بحوری که وزن به کار رفته در آنها از چند بحر (دو یا سه بحر) یا به صورت سالم (مانند: مستفعلن فاعلاتن) یا به صورت مزاحف (یعنی شکل تغییر یافته) تکرار می شود. کاربرد شکل سالم نادر است و به همین دلیل شکل مزاحف یا تغییر یافته کاربرد شایانی دارد:

سل المصانع رکبا تهیم فی الفلواتی

تو قدر آب چه دانی که در کنار فراتی

• وزن: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن
• بحر: بحر مجتث مثمن مخبون

در نتیجه، هر بیت شعر سنتی دارای وزن و بحر خاصی از 19 بحر هست که از یکی از دو حالت زیر خارج نیست.

یا از بحور متحد الارکان و هفت بحر است:

• پر کاربرد: هزج (مفاعیلن)، رمل (فاعلاتن)، رجز (مستفعلن) و متقارب (فعولن)
• کم کاربرد: وافر (مفاعلتن)، کامل (متفاعلن)، متدارک (فاعلن)

یا از بحور مختلف الارکان و دوازده بحر است: (بحور مختلف الارکان ترکیبی از بحور متحد الارکان و وزن مفعولات است.)

• پر کاربرد: خفیف (رمل+ رجز+ رمل)، سریع (رجز+ رجز+ مفعولات)، مجتث (رجز+ رمل)، مضارع (هزج+ رمل)، مقتضب (مفعولات+ رجز)، منسرح (رجز+ مفعولات)
• کم کاربرد: بسیط (رجز+ وافر)، جدید (رمل+ رمل+ رجز)، طویل (متقارب+ هزج)، قریب (هزج+ هزج+ رمل)، مدید (رمل، وافر)، مشاکل (رمل، هزج+ هزج)

نوید: یادگیری بخش هایی که با رنگ قرمز، های لایت شده اند در ابتدای امر، اصلا ضرورتی ندارد.

گام دوم: تقطیع هجاهای شعر

منظور از هجا همان بخش کلاس اول دبستان هست. هر مصرع شعر از تعدادی هجا تشکیل شده است که هجاها باید از حیث تعداد (شماره) و نوع (کوتاه، بلند) دقیقا در هر دو مصرع یکسان باشند.

برای آشنایی بیشتر، باید واج های زبان فارسی را بشناسیم. چون در علم عروض آن چه می شنویم مهم است نه آن چه می بینیم و این یعنی موسیقی شعر و املای کلمه ها در موسیقی شعر قربانی می شود و این قربانی شدن در نشست های آینده در بخش اختیارات شاعری مفصل و روشن صحبت خواهد شد.

واج چیست؟

شکل دیداری حروف الفبای فارسی 32 حرف است که اگر با چشمان بسته، کسی آن ها را برای ما بخواند فقط 23 صدا می شنویم. علت: مصداق عینی صدای t دو حرف (ت، ط) و صدای c حروف (ث، س، ص) و صدای z چهار حرف (ذ، ز، ض ظ) و نیز حروف «ا»، و «ع» نیز «ح» و «ه» نیز «غ» و «ق» در تلفظ یکسانند و به همین دلیل از 32 حرف به 23 صدا می رسیم.

بنابراین برای شروع بحث باید واج را شناخت و در زبان فارسی دو نوع واج داریم:

1. صامت: تعداد 23
2. مصوت: تعداد 2

انواع واج مصوت

1. مصوت کوتاه: ــَــ ــِــ ــُــ 3 واج
2. مصوت بلند: حروف «و» و «ا» و «ی» وقتی که حرف دوم هجا باشند. 3 واج

جمع صامت و مصوت 29 واج است.

برخی نکات که در هنگام تقطیع باید مراعات شود:

هر هجا یا یک حرف است یا دو حرف، مگر هجای پایانی مصرع که گاهی بیش از دو حرف است.

نکته: «ن» ساکن بعد از مصوت بلند در تقطیع حذف می شود.

هم اکنون تقطیع بیت شعر مبتنی بر روش گفته شده:

بیتی از دایره المعارف حماسی و باشکوه شاهکار جهانی شاهنامه فردوسی توسی:

که گفتت برو دست رستم ببند

نبندد مرا دست چرخ بلند

ک گف تت/ ب رو دس/ ت رس تم/ ب بند

U ــ ــ/ U ــ ــ / U ــ ــ/ U ــ

ن بن دد/ م را دس/ ت چر خ/ ب لند

U ــ ــ/ U ــ ــ / U ــ ــ/ U ــ

بیت بالا را مبتنی بر بحث واج، تقطیع کردیم. هم اکنون با مقایسه نشانه عروضی U ــ ــ در می یابیم که این نشانه، معادل وزن فعولن در بحر متقارب یا همان وزن 60000 بیت شاهنامه فردوسی، 5000 بیت بوستان سعدی و 10000 بیت اسکندرنامه نظامی است. چون وزن (ف عو لن با نشانه = U ــ ــ تعریف می شود.) مانند وزن (م فا عی لن = که با نشانه U ــ ــ ــ تعریف می شود) و در بحر هزج می باشد.

گام سوم: یافتن وزن و بحر شعر

که گفتت برو دست رستم ببند

نبندد مرا دست چرخ بلند

• وزن: فعولن فعولن فعولن فعل
• بحر: بحر متقارب مثمن محذوف

به نکات زیر توجه فرمایید:

• چرا متقارب؟ چون بر وزن فعولن است که اگر بر وزن مفاعیلن بود، از بحر هزج بود و…
• چرا مثمن؟ چون تعداد ارکان هر مصرع چهار رکن فعولن فعولن فعولن فعل و دو مصرع در مجموع هشت رکن دارد.
• چرا محذوف؟ چون در رکن پایانی به دلیل کاهش هجا فعولن به صورت فعل آمد.

برای به دست آوردن وزن و بحر همه بحور متحد الارکان و مختلف الارکان به همین روش تقطیع نموده و نشانه گذاری می نماییم و وزن هایی که به دست می آید هر کدام بر وزن یکی از 19 بحریست که در ابتدا معرفی شدند.