بحور عروضی متحد الارکان: معرفی و بررسی کاربرد آنها

بحور عروضی متحد الارکان از جمله وزن‌های شعری هستند که در هر بیت، ارکان عروضی به صورت سالم یا مزاحف مرتب تکرار می‌شوند. این مقاله به بررسی مهم‌ترین این بحور، از جمله هزج، رمل، رجز و متقارب، همراه با نمونه‌هایی از شاهکارهای ادب فارسی می‌پردازد. همچنین، زحافات رایج در این بحور و تاثیر آن‌ها بر موسیقی شعر توضیح داده شده است.

ویدیوی این نوشته درباره بحور متحد الارکان

بحور متحد الارکان

بحوری هستند که شکل سالم یا زحافات ارکان عروضی در هر بیت مرتب تکرار می شوند:

اگر دشنام فرمایی و گر نفرین دعا گویم

جواب تلخ می زیبد لب لعل شکرخا را

شکل سالم: مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (شکل سالم بحر هزج)

ساقی سیم ساق من گر همه درد می دهد

کیست که تن چو جام می جمله دهن نمی کند

شکل مزاحف: مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن (شکل مزاحف بحر رجز) که هم مفتعلن و هم مفاعلن با تغییر شکل مستفعلن تولید شدند. هنگامی که رکن سالم تغییر کند نامش مزاحف هست که به آن زحاف هم می گویند.

بحور عروضی متحد الارکان

• پرکاربرد: 1.هزج (مفاعیلن)، 2.رمل (فاعلاتن)، 3.رجز (مستفعلن)، 4.متقارب (فعولن)،
• کم کاربرد: 5.وافر (مفاعلتن)، 6.کامل (متفاعلن)، 7.متدارک (فاعلن)

نکته: از این هفت بحر متحد الارکان، سه بحر پایانی چون کم کاربرد هست و به همین دلیل در مورد آن ها فعلا توضیحی نخواهم داد چون شعرهای در این وزن در ادبیات فارسی خیلی کمتر است.

1. بحر هزج (مفاعیلن)

اگر دشنام فرمایی و گر نفرین دعا گویم

جواب تلخ می زیبد لب لعل شکرخا را

شاهکارهای ادب فارسی لیلی و مجنون (5000 بیت) و خسرو و شیرین (5000 بیت) در این بحر سروده شد.

زحافات بحر هزج

وزن هایی که از وزن مفاعیلن منشعب می شود و هر کدام را یک زحاف گویند و مهم ترین آن ها به این شرح است.

1. فاعیل= مفعول (اخرب-17)،
2. فعولن (محذوف-67)،
3. مفاعلن (مقبوض-5)،
4. مفاعیلْ (مقصور-7)،
5. مفاعیلُ (مکفوف-7)

منظور از اعداد داخل پرانتز، سمت چپ خط تیره در زحافات بالا، شماره حروفی هست که حذف می شوند و از رکن اصلی فقط چند حرف باقی می ماند.

نکته: در لیست بالا، زحافاتی که بینشان نشانه مساوی قرار دارد زحافاتی هستند که شکل سمت چپشان رایج است چون شکل سمت راست موزن نیست.

شرح یک مورد به عنوان نمونه

فاعیل = مفعول (اخرب-17) این مورد یعنی اگر از وزن مفاعیلن حرف 1 و حرف 7 را حذف کنیم فاعیلُ باقی می ماند و چون فاعیلُ وزن زیبایی نیست به جای آن مفعول به کار می برند و چنین تغییری را در علم عروض اخرب می گویند.

بیتی مزاحف به عنوان نمونه

احرام چه بندیم چو آن قبله نه این جاست

در سعی چه کوشیم چو از مروه صفا رفت

مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلْ

نام بحر این بیت بحر هزج مثمن اخرب مکفوف مقصور است.

بحر هزج (مفاعیلن) مثمن (هشت تایی) اخرب (مفعول) مکفوف (مفاعیلُ) مقصور (مفاعیلْ)

2. بحر رمل (فاعلاتن)

میل من سوی وصال و قصد او سوی فراق

ترک کام خود گرفتم تا برآید کام دوست

فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

شاهکار جهانی مثنوی مولوی (26000 بیت) در این بحر سروده شد.

زحافات بحر رمل

وزن هایی که از وزن فاعلاتن منشعب می شود نیز هر کدام را یک زحاف گویند و مهم ترین آن ها به این شرح است.

• فعلاتن (مخبون-2)،
• فاعلاتُ (مکفوف-7)،
• فاعلاتْ (مقصور-7)،
• فعلات (مشکول27)،
• فاعلا= فاعلن (محذوف-67)،
• فعلن (مخبون محذوف-267)

منظور از اعداد داخل پرانتز، سمت چپ خط تیره در زحافات بالا، شماره حروفی هست که حذف می شوند و از رکن اصلی فقط چند حرف باقی می ماند. در لیست بالا زحافاتی که بینشان نشانه مساوی قرار دادم زحافاتی هستند که شکل سمت چپشان رایج است چون شکل سمت راست موزن نیست.

شرح یک مورد به عنوان نمونه

فعلاتن (مخبون-2) این مورد یعنی اگر از وزن فاعلاتن، حرف دوم حذف شود، فعلاتن باقی می ماند و چنین تغییری را در علم عروض مخبون می گویند.

نکته: در لیست بالا زحافاتی که بینشان نشانه مساوی قرار دادم زحافاتی هستند که شکل سمت چپشان رایج است چون شکل سمت راست موزن نیست.

بیتی مزاحف به عنوان نمونه

شاه خوبان و منظور گدایان شده ای

قدر این مرتبه نشناخته ای یعنی چه

فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن

نام بحر این بیت بحر رمل مثمن مخبون محذوف است.

بحر رمل (فاعلاتن) مثمن (هشت تایی) مخبون (فعلاتن) محذوف (فعلن)

3. بحر رجز (مستفعلن)

دلبر که جان فرسود ازو کام دلم نگشود ازو

نومید نتوان بود ازو باشد که دلداری کن

مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن

زحافات بحر رجز

وزن هایی که از وزن مستفعلن منشعب می شود و هر کدام را یک زحاف گویند و مهم ترین آن ها به این شرح است.

• متفعلن= مفاعلن (مخبون-2)،
• مستعلن= مفتعلن (مطوی-4)،
• متفعلْ= فعولن (مخلوع-12)

منظور از اعداد داخل پرانتز سمت چپ خط تیره در زحافات بالا، شماره حروفی هست که حذف می شوند و از رکن اصلی فقط چند حرف باقی می ماند. در لیست بالا زحافاتی که بینشان نشانه مساوی قرار دادم زحافاتی هستند که شکل سمت چپشان رایج است چون شکل سمت راست موزن نیست.

شرح یک مورد به عنوان نمونه

متفعلن= مفاعلن (2) این مورد یعنی اگر از وزن مستفعلن حرف دوم حذف شود متفعلن باقی می ماند و چون زیبا نیست به جای آن مفاعلن به کار می رود و چنین تغییری را در علم عروض مخبون می گویند. یعنی هر جا حرف دوم بیفتد مخبون نام دارد مهم نیست در کدام بحر باشد.

نکته: در لیست بالا زحافاتی که بینشان نشانه مساوی قرار دادم زحافاتی هستند که شکل سمت چپشان رایج است چون شکل سمت راست موزن نیست.

بیتی مزاحف به عنوان نمونه

شاه نشین چشم من تکیه گه خیال تست

جای دعاست شاه من بی تو مباد جای تو

مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن

نام بحر این بیت بحر رجز مثمن مطوی مخبون است.

بحر رجز (مستفعلن) مثمن (هشت تایی) مطوی (مفتعلن) مخبون (مفاعلن)

4. بحر متقارب (فعولن)

بیاموزمت کیمیای سعادت

ز هم صحبت بد جدایی جدایی

فعولن فعولن فعولن فعولن

شاهکارهای جهانی شاهنامه فردوسی (60000 بیت)، بوستان سعدی (5000 بیت) و اسکندرنامه نظامی (10000 بیت) در این بحر سروده شده است.

زحافات بحر متقارب

وزن هایی که از وزن متقارب منشعب می شود و هر کدام را یک زحاف گویند و مهم ترین آن ها به این شرح است.

• فعولُ (مقبوض-5)،
• عولن= فع لن (اثلم-1)،
• فعولْ (مقصور-5)،
• فعو= فعل (محذوف-45)،
• لن=فع (ابتر=123)

منظور از اعداد داخل پرانتز سمت چپ خط تیره در زحافات زیر، شماره حروفی هست که حذف می شوند و از رکن اصلی فقط چند حرف باقی می ماند. در لیست بالا زحافاتی که بینشان نشانه مساوی قرار دادم زحافاتی هستند که شکل سمت چپشان رایج است چون شکل سمت راست موزن نیست.

شرح یک مورد به عنوان نمونه

فعولُ (مقبوض-5)، این مورد یعنی اگر از وزن فعولن حرف پنجم حذف شود فعولُ باقی می ماند و چنین تغییری را در علم عروض مقبوض می گویند.

نکته: در لیست بالا زحافاتی که بینشان نشانه مساوی قرار دادم زحافاتی هستند که شکل سمت چپشان رایج است چون شکل سمت راست موزن نیست.

بیتی مزاحف به عنوان نمونه

در این بحر بیت مزاحف خیلی کم کاربرد هست.

بحرهای کم کاربرد

از توضیح پیرامون بحرهای زیر به دلیل کاربرد کم آن ها فعلا توضیحی نخواهم داد:

5.وافر (مفاعلتن)، 6.کامل (متفاعلن)، 7.متدارک (فاعلن)

ادامه بحث در نشست آینده

بحور مختلف الارکان… به امید خدای مهربان

آرزوی مهربانی، تندرستی برای همه علاقه مندان به یادگیری و آموزش علوم گوناگون در سراسر جهان

موسیقی متن سه تار استاد کیهان کلهر افتخار موسیقی ایران

بیست و سوم بهمن هزار و چهارصد و سه

دهم فوریه دو هزار و بیست و پنج