علم عروض یکی از بخشهای اساسی در تحلیل و بررسی اشعار فارسی است که توسط خلیل بن احمد فراهیدی در قرن دوم هجری پایهگذاری شد. این علم، اهمیت ویژهای در تشخیص وزن و بحر شعر دارد و در آثار بزرگان علمی و فلسفی ایرانی نظیر شمس قیس رازی و خواجه نصیرالدین توسی به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است. در این نوشته، به بررسی مباحث اصلی علم عروض و روشهای نوین تدریس آن پرداختهام تا علاقهمندان بتوانند به درک عمیقتری از موسیقی شعر دست یابند.
ویدیوی این نوشته درباره آشنایی با علم عروض
آشنایی با علم عروض
بنیان گذار علم عروض، خلیل بن احمد فراهیدی از دانشمندان بزرگ ایرانی در قرن دوم هجری بود. پس از وی شمس قیس رازی در قرن هفتم با تالیف کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم مباحث مربوط به علم عروض را بیشتر مورد تحلیل قرار داد. نیز در همین قرن خواجه نصیر الدین توسی یکی از بزرگ ترین دانشمندان و فیلسوفان ایرانی در کتاب معیار الاشعار بحث مربوط به عروض را به صورت کامل و گسترده تر به کتابت در آورد.
دانشجویان رشته ادبیات فارسی، دانش عروض را، به عنوان تنها دو واحد درسی، بین ترم های سوم تا پنجم مقطع کارشناسی می گذرانند. آن چه هم اکنون به عنوان اهداف رفتاری در این درس از دانشجو انتظار می رود این است که او صرفا پایان ترم بداند وزن شعر و نام بحر آن چیست. به عنوان نمونه، به شعر زیر توجه کنید:
من از آن حسن روز افزون که یوسف داشت دانستم
که عشق از پرده عصمت برون آرد ذلیخا را
- وزن شعر: مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
- نام بحر: بحر هزج مثمن سالم
دانشجو با دانستن نام بحور عروضی نوزده گانه نظیر: هزج، رمل، رجز، متقارب، سریع، خفیف، مجتث، مضارع، منسرح و مقتضب و… و نام های متعدد زحافات عروضی نظیر: مخبون، مشکول، مطوی، مکفوف، مقصور، اثلم و… توانایی یافتن وزن و بحر شعر را خواهد یافت. اما با این مقدار هرگز به وزن موسیقایی حاکم بر بیت که سبب زیبایی و ماندگاری آسمانی شعر خواهد شد پی نخواهد برد و این مقدار به هیچ وجه کافی نیست.
وجود چنین حفره ای برآنم داشت تا با نوشتن کتاب آموزش ضربی عروض که به دلیل استقبال شایان علاقه مندان در آموزش و پرورش و دانشگاه ها به چاپ سوم رسید، راه دریافت موسیقی حاکم بر ابیات شعر را برای معلمان، دانشجویان و علاقه مندان هموار نمایم.
روش کار من به عنوان نویسنده کتاب

برای هر وزن عدد ویژه ای مبتنی بر بخش های خاصی از کتاب های یاد شده مشخص نمودم تا با کوبش عدد ویژه برای هر وزنی، موسیقی آن تولید شود. یعنی علاوه بر وزن و بحر، صدا نیز علاوه شود.
طول مدتی که این کتاب در دسترس همکاران در مدارس و دانشگاه قرار گرفت، به دلیل متنوع بودن روش تدریس و نیز یادگیری سریع، به سرعت موضوع یافتن موسیقی هر بیت جای خود را در کلاس های درس باز کرد.
فایده تولید صدا برای هر وزن این است که فراگیر پس از پایان فراگیری علم عروض چون ذهنش موسیقایی شده است تنها با خواندن شعر پی به وزن و بحر آن می برد و در پیچ و خم تقطیع هجایی و ارکان و اختیارات فرصت را از دست نمی دهد.
کوبش برای دو بیت در جهت رسیدن به موسیقی شعر
برای روشنتر شدن موضوع، در اینجا به بررسی دو نوع بیت با وزن های متحد الارکان و مختلف الارکان می پردازیم.
بیت دارای وزن متحد الارکان
خدا را چون دل ریشم قراری بست با زلفت
بفرما لعل نوشین را که زودش با قرار آرد
که با کوبش عدد 112 البته از راست به چپ صدای معادل وزن مفاعیلن تولید می شود.
بیت دارای وزن مختلف الارکان
زان یار دلنوازم شکریست با شکایت
گر نکته دان عشقی بشنو تو این حکایت
که با کوبش عدد 11-122 البته از راست به چپ صدای معادل وزن مفعول فاعلاتن تولید می شود.
استاد غدیری بزرگوار، بسیار سپاسگزار بابت نوشتن این پست درباره علم عروض. ما تاکنون پستی درباره علم عروض نداشتیم.
برای من بسیار آموزنده و جالب بود
درود جناب دکتر عزیز
وقت به خیر
افتخاری هست تا در کنار شما بتوانیم در زمینه ترویج دانش های ادبی گام های بلند و موثری بردارم.
با سپاس
جلیل غدیری
با سپاس فراوان از شما استاد گرامی! مشتاقانه منتظر نوشته های آموزنده شما در روزهای آینده هستیم.